Het unieke in altijd hetzelfde

Alain Delmotte recenseert Verstrengelingen van Jan M. Meier

De titel van de nieuwste bundel van Jan M. Meier ‘Verstrengelingen’ is een vlag die volledig de lading van de bundel dekt. Hier worden twee bundels (een dubbel-bundel) letterlijk in en met elkaar verstrengeld. De motieven en de thema’s erin vormen een stevig ‘vlechtwerk’. Het concrete en het metapoëtische vermengen zich met elkaar. Het gevoelige en het doordachte. De beweging en de stolling. De voortgang en de stilstand. Droom en werkelijkheid worden in een ‘droomlichaam’ dooreen gestrengeld. Kortom: een bundel die met verschillende en terugkerende resonanties en raadsels is doordesemd en doordrongen:

‘in taalspel gaan geheimen schuil
subtiele lagen die pas later doordringen
alsof ze tekens kunnen omkneden
van hoogste gebod naar grap’.

Uit de structuur lezen we af hoe die twee bundels (die telkens uit verschillende cycli bestaan) in een soort drieluik worden opgesplitst: ‘Taalslag 1’, ‘Verstrengeling’, ‘Taalslag 2’. Ze refereren aan elkaar, ze vormen knopen die de dichter methodisch met ‘het houtje-touwtje’ van de taal heeft aangebracht. We hebben te maken met een complex en bijzonder gelaagd geheel dat veel open laat – zoals dat hoort te zijn met gedichten. We worden geconfronteerd met een ‘taallab’ (zoals de titel van een cyclus luidt) waaruit en waarin allerlei raakvlakken en snij- en pijnpunten zijn te observeren.

Mij aan een totale analyse of ontwarring van die ‘Verstrengelingen’ wagen lijkt mij onmogelijk en ongepast. Het is niet het doel van deze recensie. Het betreft overigens een lijvige bundel (134 bladzijden) waarbij de dichter secuur over elk woord heeft gewaakt. Ik vermeld enkel wat mij persoonlijk trof en zal hierbij zoveel mogelijk met de gedichten zelf in dialoog gaan.

Wat in eerste instantie in de hele bundel opvalt is het spattende taalplezier waarvan de dichter in vele gedichten getuigt. Taal als ‘springkasteel’. Deze gedichten zijn een feest voor de taal die quasi als een fysieke daad wordt beleefd:

‘ontdekking breekt
uit het barstensvolle niets alsof
een baldadige baby goddelijke bellen blaast
waaruit af en toe een universum openbarst’.

Of elders:

‘onderhuids schokken woordwolken
als continenten tegen elkaar
barsten uit in een stalen stroom van taal’

We ontwaren hier en daar een prikkelend enthousiasme en dynamiek die me wel eens aan de ‘loeiende tier’ van Mark Van Tongele deed denken. Dergelijke gedichten hebben zelfs iets belangeloos en volatiels (de woorden vliegen, ze zijn dans). Dit werkt aanstekelijk en bij momenten zelfs bedwelmend. Waarbij je dan wel eens uit het oog verliest wat er eigenlijk wordt verwoord: als lezer laat je je gaan langs mogelijke sensaties ten aanzien van het alledaagse. Wat in het mooie gedicht een ‘kleine paradox’ genoemd wordt: ‘het unieke in altijd hetzelfde’.

In het gedicht ‘pletwals’ wordt het als volgt verwoord:

‘het dagelijkse leven is best behapbaar
met meer en minder, gisteren en
vanavond en de kleine getallen
van tomaat, appel en bloemkool

de rest hoeft geen groot vertoon
geen scherpe bepaling van taal’.

Waarmee gesuggereerd wordt dat poëzie ook zonder woorden kan, door ‘het wit wit te laten/niet bij te kleuren’. Wat betekent dat er ‘kanttekeningen’ bij het schrijven worden gemaakt, ‘omkeringen van deel en tegendeel’. Dialectiek en paradoxen. Het ‘schrijven’ wordt gethematiseerd. Want nogal wat gedichten bieden ruimschoots plaats voor het metapoëtische. Het gedicht vertelt zijn eigen ontstaansgeschiedenis, geeft zijn vooruitgang aan. Het gedicht definieert zichzelf, varieert en recycleert daar constant op. Hierbij wordt de werkwijze, het handwerk van de dichter (een ‘hij‘, een ‘schaatser op blad’) geëvoceerd.

Ik geef hier voorbeelden van gedichten die in de eerste cyclus van de bundel (‘taalslag’) staan. Uit het openingsgedicht ‘rangeerstation van woorden’:

‘in verzen het ritme van adem vatten
samenzwering van tel en taal’.

(Het motief van het ‘tellen’ en het getal is in dit geheel opmerkelijk. Ik kom erop terug.)

‘een grenzeloos rangeerstation
koppelt en ontkoppelt
in wisselende verwantschap’,

‘vreedzame gang van woorden’.

In andere gedichten uit die reeks haal ik volgende citaten – uit de vele die mogelijk zijn – waarin het dichterlijk proces (en de genese ervan) wordt benaderd: 

‘hij dicht het gat tussen dag en nacht
legt bleke verbanden bloot
nooit bedacht, achteloos als altijd
legt hij knopen op het blad’,

‘hij grijpt naar lettergrepen in gruis

…

hij gebruikt wat ieder ander
achterlaat, bouwt een luchtkasteel
uit sleetse term en gevallen letter
poetst uit puin, manco en gemis

een blazoen, ziel van zijn bestaan’,

‘die hand wil in woorden vliegen
het vol gepende blad gevouwen
een papieren vliegtuig, een blauw bootje 

tegen leegte in geblazen’.

Bij elk van deze citaten kan worden stilgestaan en over poëzie geprakkiseerd worden. Want vrijblijvend is deze poëzie niet. Poëzie heeft altijd met het leven zelf te maken. Poëzie is zodoende een blijvende en uitdagende zoektocht op vele existentiële en linguïstische fronten. Deze poëzie staat overigens niet los van de wereld. De actualiteit eist erin zijn plaats op. Zoals het geval in het gedicht ‘het uur nu’:

‘er vallen bommen en raketten in europa
flatgebouwen bloeden uit ingeslagen ogen
straten akelig leeg op langgerekte schaduwen na’.

Wie nu denkt dat deze introgedichten geïsoleerd staan binnen de structuur van de bundel, vergist zich. Je vindt het metapoëtische eigentijdse quasi in elke cyclus of zelfs in elk gedicht terug. Zoals gezegd: alles in deze bundel staat met elkaar in verband, is niet los te koppelen. Daarom enkele metapoëtische citaten uit de laatste cyclus, al kan je die reeks ook wel lezen als een soort eindconclusie.

‘het schrift ligt breed en bloot
een kluis met open deur
een logboek van letterschuim
leesbaar voor wie waagt’,

‘hij zit nu op jouw stoel
voor je raam te spiegelstaren
een zoveelste brief in handschrift
de code van een verdwenen taal
aangehouden tweeklank als ultieme

schreeuw op blad’.

Wat betracht de dichter in essentie?

‘niettemin legt hij ladders van letters
dwars over de regels van een blad
bouwt stellingen om hardleerse leegte
verzamelt klankpuin om taalcement te mengen’.

‘Klankpuin’: het is opvallend hoe vaak het woord ‘klank’ in deze gedichten valt. Of woordvelden die naar ‘klank’ verwijzen. In het gedicht ‘klankkasteel’ wordt die poëtische klankruimte omschreven als:

‘strompelspraak, haperzang en stukkreet
alfaverval in zinlege dissonanten’.

In een ander gedicht ‘opgehokt’ vinden we een variatie hierop:

‘klaterspel van glijdende klinkers
en zacht rollende consonanten’, 

‘maakt geruisloos een stand op
markeert wat te vinden valt
in de trage cascade van lettergrepen
zangverval van zijn zinnen’.

Een dichter die zich bijwijlen evenwel bewust is van de ‘onmogelijke spreidstand’ die poëzie vereist:

‘silhouet van een dichter
versteend in de vouw van zijn schrift
een onmogelijke spreidstand

geen klinker vliegt op’.

Ik sta even bij de al aangegeven ‘zoektocht’ stil. Poëzie is het risico nemen om te ‘stappen naar de rand van de flank’, zoals te lezen staat in het gedicht ‘Randstap’. De rand is overigens een motief in de bundel. (Ook daarop moet ik straks terugkomen). De poëzie gaat tegenstrooms in het verzet: 

‘tel af, zet lamme leegte buiten spel
fluister de code in alle oren
vuurwoorden die slapers wekken
besmet ze met de koorts van inzicht’

De dichter moet ‘klankslag na klankslag/strijd voeren.

In deze bundel laat zich een pelgrimage zien. Er wordt een weg afgelegd. Of liever: er wordt gestapt, geklommen of trappen opgegaan. Er wordt gestreefd naar beweging: er is geen ander alternatief of anders dreigt de ‘walm’. Wat is die walm? Dat wat in een gedicht als ‘het valluik/van niet voluit geleefd hebben’ wordt voorgesteld? Is het daarom dat er beweging moet zijn om voluit te kunnen leven, los van elke lethargie:

‘hij moet zich op gang trekken
stappen het enige wat rest
hem redden kan van de walm’?

De inzet is niet de bestemming, de kern is de beweging, de vaart van de beweging: ‘het is een wedloop met het zijn’:

‘het doel is onbekend
beweging is het doel’

Het doel is onbestemd maar het gaat de richting uit naar ‘het niet verklankte woord’. En dat is nauwelijks een richting te noemen:

‘waar is het noorden
of was het toch het oosten’

De tocht (de vlucht) gaat doorheen de woestijn, langsheen het zand, langs bergen, hellingen, waterstromen en wind. Opvallend is de aanwezigheid van het getal en de wiskunde: de stappen of de treden van de trap worden berekend en geteld (wat ritmes uitlokt). De dichter past op zijn tellen. Het gaat van 1 tot 10 en van 10 tot 1. Met andere woorden: het beginpunt en het eindpunt vallen samen en vormt een ‘penpunt’ zoals de titel van een gedicht luidt. De beweging die wordt uitgevoerd is een ‘monnikengang’, een cirkelbeweging die de dichter een ‘cirkeldans’ noemt (meer dan eens wordt er in deze bundel gedanst): ‘beweging in de cirkel van zichzelf’. Die beweging is paradoxaal genoeg een soort stilstand. (De dichter maakt altijd dezelfde rondjes en dit gaat hem niet vervelen want we weten het al: hij zoekt ‘het unieke in altijd hetzelfde’). De dichter geeft het zelf toe: hij ‘komt geen centimeter vooruit’, hij komt op zijn stappen terug. Een soort Sisyphuswerk: hij stapt ‘tot bovenaan de berg/begint van voren af aan’. In de laatste regel van zijn beroemde essay omschrijft Camus Sisyphus als een gelukkig iemand (‘Il faut imaginer Sisyphe heureux’). (Zag hij het unieke in altijd hetzelfde?) De beweging heeft met volharding, dwarsheid, eigengereidheid en uitdaging te maken:

‘doorstappen tegen storm en liefde in

gaan voor een dwars bestaan’.

Zoals eerder gezegd laat de beweging zich situeren in de buurt van de ‘rand: ‘stappen naar de rand van de flank’. De ‘rand’ is een essentieel motief in de bundel. De dichter bevindt zich al schrijvend en vanuit zijn stoel aan een rand en is zich bewust van de mentale risico’s:

‘balancerend tussen ontstaan en vergaan
levend op de richelrand van zijn stoel’

Wat bevindt er zich aan de rand? De buitenkant van de regels van het gedicht?

‘de mist dikt aan, hij stapt regel
na regel naar de richelrand: ’

Het zijn de eindregels uit het gedicht ‘recyclage’. Let op het effect van de dubbele punt! Het gedicht glijdt af (gaat op) in het wit, het onuitsprekelijke, de leegte (of zou het de volheid zijn?).

Zeker deze bundel vergt een aandachtige lezing. Wat niet betekent dat hij harteloos zou zijn.         Zo lezen we enkele gevoelige en transparante gedichten met een eerder confessioneel karakter die de kindertijd evoceren en die voor veel lezers herkenbaar zullen zijn.

De herinnering is een belangrijk onderdeel van de ‘verstrengeling’. De verleden tijd behoort tot de ‘levende archeologie van zijn jeugd’, ‘verleden wortelt ondiep in zwarte aarde’. Het kind was tot verwondering in staat, had oog voor het alledaagse. Al valt het woord ‘verwondering’ niet: her en der lezen we de speelse taal van de evidente verwondering. Het kind heerst: 

‘het kind speelt spel en speelmeester
een verrassend vanzelfsprekend zelf
denkt zich verloren in verzonnen parcours’.

Vooral in de reeks ‘Gedachtenis’ lezen we evocaties van die kinder- en jeugdherinneringen. Maar ze duiken ook elders op. Een voorbeeld van het fijne soort poëzie dat het oplevert, plaats ik onderaan deze recensie. Al weet ik niet zeker over wie of over wat het gaat.  Wie is die ‘we’? Denkt iemand aan zijn kindertijd of gaat het over de herinnering aan een kind? Of is ook hier sprake van verstrengeling? De versluierde melancholie van dit gedicht sprak me meteen aan. 

Met ‘Verstrengelingen’ levert Jan M. Meier een schitterend werkstuk af. Een hoogtepunt in zijn tot nog toe gepubliceerde werk. Hij heeft het dichtersvak goed in de vingers zitten. Hij weet de lezer erbij te houden. Hij weet te spreken in naam van de poëzie. 

© AlainDelmotte

Verstrengelingen – Jan M. Meier – Leuven uitgeverij P, 2024 – ISBN 978-94-64757-38-5 

TROOSTBOOT

ik zie je nog met schepje in het zand
hoe eenvoudig leven: zon, handdoek, strand en zee
de fijne mist van oneindigheid die alles doordrenkt

zo simpel en licht kan het nooit meer
iedereen bouwt een eigen blokkentoren
hoe hoger hoe minder nog mogelijk

ik zit op de bank bij het strand
wisseling van zon, wolken en westenwind
even glijdt alles in een goede plooi

denk ik aan jou zonder storm van pijn
alsof de bank een boot van troost
voor mezelf en de medepassagiers

we dobberen, zakken weg in het schuim
van zee, wind, zand en zout
je knijpt in mijn hand, zo is het goed

© Jan M. Meier