Een lied wil ik zijn - Lessia Ukrainka

Jef Boden over de Ukraïnse dichteres Lessia Ukrainka (1871-1913)

Portret van Lessia Ukrainka - door Ivan Troesj

Een lied wil ik zijn – Lessia Ukrainka

 

Hoop

Geluk en vrijheid hebben me verlaten,

Een enkele hoop is me slechts gelaten:

 

Laat het mooie Oekraïne me nog eenmaal halen,

Laat over het land mijn verlangende ogen dwalen,

 

Laat mijn blik het blauw boven de Dnjepr bewonderen

-        Om er te leven, te sterven, me te verwonderen   -,

 

Mijn verlangen naar de grafheuvels, de steppen,

Bij het vuur die oude droom herscheppen.

 

Geluk en vrijheid hebben me verlaten,

Een enkele hoop is me slechts gelaten.

 

Zo actueel, zo herkenbaar, drie jaar na de Russische invasie, reeds 10 jaar na het eigenlijke begin van de oorlog op de Krim en in de Donbas.

Denk je onmiddellijk aan de miljoenen vluchtelingen en de oorlogsterreur die de burgerbevolking systematisch overvalt? Toch is dit gedicht haast 150 jaar oud en geschreven door de toen achtjarige Larysa Kosatsj. Is haar latere werk ondertussen in heel wat talen verschenen, het is intriest dat vele oorlogen en miljoenen doden die verzen onverminderd actueel houden.

Het officiële debuut van Larysa Kosatsj kwam er op dertienjarige leeftijd, in 1884, met de publicatie van een gedicht in het tijdschrift Zorja, De Ster. Dat was de eerste keer dat ze haar pseudoniem Lessia Ukrainka gebruikte. In het tsaristische Rusland waren publicaties in de Oekraïense taal verboden. Daarom werden ze in Oostenrijk-Hongarije gedrukt en dan naar Kyiv gesmokkeld. In 1893 verscheen dan haar eerste bundel Na krylach pisen, Op de vleugels van liederen. Er volgden nog twee bundels en het leverde haar automatisch een blijvend tsaristisch politietoezicht op.

Het publicatieverbod was slechts een van de elementen in een eeuwenlange, vandaag nog steeds voortwoekerende strijd tegen de Oekraïense taal en cultuur. In 1863 verbood tsaar Alexander II met het Valuev Decreet publicaties in het “klein-russisch” zoals men in Moskou het Oekraïens omschreef. Dat decreet vermeldde dat “een afzonderlijke klein-russische taal nooit heeft bestaan, niet bestaat en nooit zal bestaan. Het accent dat het gemene volk daar hanteert is niet meer dan door het Pools besmette Russisch”. Ondanks een extra verbod in 1876 bleef men schrijven en publiceren. Na de tsaren volgde Stalin die in de jaren 30 verantwoordelijk was voor de “geëxecuteerde renaissance” van de Oekraïense literatuur. Vandaag wordt die despoot in het Kremlin als lichtend voorbeeld afgeschilderd en zijn auteurs, uitgevers, bibliotheken eersterangs oorlogsdoelen.

In een land waar taal en cultuur onderdrukt worden kan je dergelijke gedichten verwachten. Van een prille tiener? Toeval was het zeker niet. Larysa Kosatsj werd geboren in een cultuurrijke omgeving. Haar vader was jurist en ambtenaar. Haar moeder schreef kinderboeken. Thuis werd er Oekraïens gesproken.  En dan was er nog de invloed van haar oom Mykhailo Drahomanov. Hij was een eminente figuur binnen het Oekraïense leven, professor in Kyiv en later in Sofia nadat hij door de Ems Oukaze in 1876 het land had moeten verlaten. En in 1879 werd haar tante Olena Kosatsj gearresteerd en naar Siberië gedeporteerd omdat ze aan een aanslag zou deelgenomen hebben. Die gebeurtenis leidde naar het gedicht Nadija, Hoop.

Een ander levensbepalend element was haar ziekte. Op vroege leeftijd werd bij haar bottuberculose vastgesteld. Het zou een levenslange pijn en zoektocht naar een heilzame behandeling worden. Daardoor kon ze niet naar school en was thuisonderwijs noodzakelijk.  Het werd een stevige scholing. Het talenonderwijs omvatte uiteraard de Slavische talen Oekraïens en Russisch, daarnaast het klassieke Latijn en Grieks, en talen als Frans, Duits, Engels en Italiaans. Literatuur en aandacht voor piano en tekenen was vanzelfsprekend.  Dat ze later auteurs als Heine, Byron en Victor Hugo vertaalde is dan niet langer een verrassing.

Eind 19^de en begin 20^ste eeuw bloeiden, ondanks allerlei Russische restricties, de theaters in Kyiv. Er werden voortdurend nieuwe stukken gecreëerd. Ukrainka’s werken waren net iets anders. Haar “drama’s in verzen” bevatten niet de actie van de populaire stukken. Zij behandelde in haar werken eerder filosofische en actuele vragen. Haar personages betraden een arena vol botsende ideeën. In ruim 20 drama’s kregen klassiekers uit de Europese cultuur, de bijbel of de oudheid een feministisch perspectief.  

Een van haar beroemdste werken is “Cassandra”, niet toevallig recent in een nieuwe Engelse vertaling heruitgegeven en in London gecreëerd.

In dit stuk behandelt ze de strijd om Troje. Vanuit haar kennis van de klassieke talen kende ze de Trojaanse oorlog uit het werk van Homerus, Aeschylus, Euripides en Virgilius. Zij benaderde het conflict vanuit Cassandra. Deze Trojaanse prinses , door Apollo vervloekt zodat haar fatale waarzeggingen door niemand worden geloofd, is voor haar een vrouw die zich niet langer schikt in de visie dat een vrouw niet veel meer is dan een lustobject of pronkstuk voor de patserige mannelijke helden.

Cassandra kan niet ontsnappen aan de voortdurende onmacht tussen wat ze als toekomstige waarheid weet en de reacties in haar omgeving waardoor ze in een constant conflict leeft met haar stadsgenoten. Naar het einde lijkt de breuk totaal wanneer ze, het zwaard in de hand, de Griek Sinon aan de voet van het houten offerpaard clementie toont en niet doodt.

Deze vrouw staat inderdaad haaks, niet alleen op de Oud-Griekse, maar eveneens op de Europese machtsopvattingen uit haar tijd. Trek dit door naar vandaag en haar werk blijft probleemloos overeind. Het is niet langer een vraag waarom haar werken als parels aan de literatuur van Oekraïne en de wereldliteratuur hun plaats behouden.

Na haar taal- en cultuurstrijd, het feminisme, het nationalisme en het gevecht voor waarheid tegen de valse profeten laten we haar nog een lied zingen.

 

Op dit moment zou ik een lied

            willen zijn, gelukkig als een kind.

Als een vlinder die vliedt

            of de maan verjaagt, de wind.

 

Naar de sterren zou ik varen

            klinkende melodieën laten heersen.

Nieuwe akkoorden openbaren

            golven zonder zeil beheersen.

 

En we zouden zien, in het gefluister

            van mijn dromen, het geheime genot daarmee.

Helderder dan sterren in hun luister

            krachtiger dan een overwonnen zee.

 

Lesia Ukrainka:  Cassandra. A dramatic poem, Harvard  University Press, 2024, ISBN  9780674291782

Lessia Ukrainka: L’Espérance, Circé, 2024. ISBN 978-2-84242-518-0

Lessia Ukrainka - op Wikipedia

Cover Cassandra

Lessia Ukrainka op huidig bankbiljet van 200 hryvnia