Over het werk van Roland Jooris - Romain John van de Maele

Dichten en denken in het werk van Roland Jooris

Romain John van de Maele

‘Afgewend
met zijn rug naar
het zijnde spaart hij
zijn stilstand in verstomming
uit’

(De contouren van het verstrijken, 10)

Gedichten van Roland Jooris (1936) lezen, is als luisteren naar de bedrieglijk eenvoudige muziek van Erik Satie (1866-1925) die van repetitieve gregoriaanse gezangen hield, of langdurig kijken naar de (soms bijna monochrome) kleurvlakken van Mark Rothko (1903-1970) die aan de kleurlaag na laag betekenis gaf. De poëzie van Roland Jooris doet me ook denken aan het gedicht ‘Spreker’ van zijn tijdgenoot Jozef Deleu (1937): ‘… hij bouwt / een ranke / brug / van taal / tegen / vergetelheid / van nabestaan’ (Ondoorgrond, 276). De poëzie van Roland Jooris is antithetisch en roept zowel afwezigheid als aanwezigheid op, ze confronteert essentie met existentie, ze maakt duidelijk dat vasthouden gepaard gaat met hulpeloos loslaten, dat woorden bouwstenen zijn van onbestaande bruggen die de spreker slechts mondjesmaat dichter bij de horizon brengen, waarachter het mysterie van zijn en niet-zijn schuilgaat. De gedichten tonen aan dat zien en zijn bijna synoniemen zijn, maar zien en bekijken zijn geen synoniemen. Zien is een onbewuste ervaring, een facet van het zijn zonder meer, terwijl bekijken verwant is aan beluisteren. In tegenstelling tot horen is beluisteren, zoals bekijken, intentioneel. Roland Jooris heeft me al vaak naar de pen doen grijpen, en zijn recentste bundels hebben mijn inzicht in taal als levensuiting opnieuw verdiept.

Hoewel ik zijn werk altijd al ten zeerste bewonderd heb, moet het me van het hart dat ik zijn poging om zijn oeuvre te reduceren tot enkele tientallen gedichten die zijn filosofische zoektocht verwoorden, vooral dan in de bundel Sculpturen, als onverantwoorde censuur ervaar. De beperkte keuze blinddoekt de lezer die het vroege werk niet kent en versterkt de indruk dat Roland Jooris altijd en uitsluitend op de ondoorgrondelijke woorden gericht was. Jooris was ooit een experimenteel dichter, en daarna een nieuw-realist. Zijn zoektocht in de vroege bundels is een fundament dat niet veronachtzaamd mag worden, de vroege gedichten hebben immers geleid tot een ononderbroken verdieping. Dat het vroege werk door de mazen van het selectienet is gevallen, werd door Carl de Strycker als volgt verklaard: een uitgave van de verzamelde gedichten ‘zou voor hem de confrontatie betekenen met te veel oud werk waar hij nu niet meer achter staat’ (Een beeldhouwer van taal, 5).

In een interview met Willem M. Roggeman vertelde de dichter zelf: ‘Ik zeg altijd: mijn schrappen is soms ook een toevoeging’ (Een beeldhouwer van taal, 5). Gelukkig heeft hij het woord soms gebruikt. De stelling gaat op voor afzonderlijke gedichten. Maar gedichten verwerpen omdat hij er niet meer achter staat, voegt niets toe aan zijn oeuvre. Het is alsof Martin Heidegger (1889-1976) al de filosofische teksten die hij voor Sein und Zeit (1927) had geschreven met één gebaar van tafel had geveegd. Sein und Zeit is ongetwijfeld het hoofdwerk in de inmiddels meer dan 100 delen tellende Gesamtausgabe die sinds 1975 bij Vittorio Klostermann (Frankfurt am Main) verschijnt. Maar dat centrale boek over het zijn en de zijnden was het resultaat van een lange ontdekkingstocht. Otto Pöggeler (1928-2014) had het over Der Denkweg Martin Heideggers (1963), in het Nederlands Martin Heidegger. De weg van zijn denken (1969), en benadrukte: ‘Begrip voor Heideggers denken kan alleen dan ontwaken wanneer de lezer van Heideggers geschriften bereid is al het gelezene telkens te begrijpen als een stap naar die denkstof waarheen Heidegger onderweg is. […] Als het volgen van een weg, als onderweg zijn, zo heeft Heidegger zijn denken steeds opgevat’ (Martin Heidegger. De weg van zijn denken, 14-15). Ik ben geneigd om de poëzie van Roland Jooris vanuit een gelijkaardige gedachte te benaderen. Maar dat impliceert dat geen enkel gedicht langs die weg over de haag mag worden gegooid.

Roland Jooris was vrij vlug niet opgezet met het etiket nieuw-realist. In een gesprek met Carlos Alleene verklaarde hij: ‘Ik voel me best als outsider. Zo kan ik me altijd individueel opstellen (Creatief bezig zijn is de dood uitstellen, 66). Maar hij maakte in zijn vroeg – en ook later – werk wel gebruik van nieuw-realistische technieken: ‘Ik probeer mijn teksten zo eenvoudig, zo direkt mogelijk te maken. Dit heeft iets te maken met mijn visuele ingesteldheid, als ik BOOM schrijf, wens ik daarin een boom te zien’ (Nieuw-realistische poëzie in Vlaanderen, 29). De angst om alleen als nieuw-realist te worden beschouwd, heeft wellicht de snoeidrift bevorderd. Het schrappen van gedichten in nieuwe uitgaven blijft voor mij echter onverantwoord, al erken ik volmondig dat Jooris de gedachte heeft laten varen dat het gebruik van het substantief boom niet meer impliceert dat hij daar slechts een boom wenst in te zien. Maar een nieuw-realistisch gedicht als ‘Minimal’ uit de bundel Het museum van de zomer (1974) transcendeert de eenvoudige schets:

Vogel wipt.
Tak kraakt.
Lucht betrekt.

Bijna niets
om naar te kijken
en juist dat
bekijk ik

(Gedichten 1858-78, 58).

Er is in dat uiterst gebalde gedicht geen sprake van het doodgewone – bijna onbewuste – zien, maar van bekijken, een intentionele bezigheid. In een landschap staan en het in eerste instantie ondergaan – zien en horen, en wellicht ook ruiken – eindigt in een bewuste reductie. Het landschap bestaat uit meer dan een wippende vogel, een krakende tak en een lucht die betrekt. Maar het weinige krijgt alle aandacht en wordt primaire aanwezigheid, terwijl de veelheid van de omgeving afwezigheid wordt. De ‘secundaire’ kenmerken van de omgeving worden verzwegen. De dichter ordent zijn omgeving en beslist zelf wat primaire en secundaire verschijnselen zijn. Ook in een nieuw-realistische gedicht als ‘Minimal’ komt het denken over essentie en existentie al tot uiting. Dat denken is gaandeweg belangrijker geworden in het werk van Roland Jooris. Maar het wordt nog altijd verwoord in gedichten, niet in filosofische essays. De prosodie is geenszins een afspiegeling van het filosofisch vertoog, Jooris maakt nog altijd gebruik van eenvoudige woorden zoals in het gedicht ‘Enkelvoud’, en toch is het gedicht duidelijk een gedachte geworden die moeilijker te doorgronden is dan het ‘beeld’ in het gedicht ‘Minimal’.

Enkelvoud

Tastbaar
            abstract
het autonoom gedicht
van een uiteindelijke
leemte

een hijgend
luisteren naar adem
op een blad

wit en volledig (Vertakkingen, 35)

Ook in dit gedicht wordt over de (aanwezige) afwezigheid gesproken: er is immers sprake van een ‘tastbaar’ fenomeen dat als een ‘uiteindelijke leemte’ kan worden aangeraakt. In de eerste strofe botsen de woorden als antithetische fenomenen. De verwoorde leemte heeft een autonome, talige status en kan alleen ‘op een blad’ worden aangeraakt, want het ‘hijgend / luisteren naar adem ‘ is tevergeefs – het heeft slechts enkele ogenblikken geduurd. Wat blijft, zijn de schrale woorden ‘op een blad’. Denken is inderdaad niet tastbaar, en kan slechts indirect worden benaderd: als de neerslag van de adem van een dichter of een denker die gebruik maakt van papier om het denken te fixeren. Denken kan ook visueel worden gefixeerd, in een schilderij of een beeldhouwwerk. Jooris heeft vaak naar beeldende kunstenaars verwezen, vooral naar Roger Raveel (1921-2013), Raoul de Keyser (1930-2012) en andere vertegenwoordigers van de nieuwe visie. In het vrij recente gedicht ‘Venster’ wordt alleen aandacht besteed aan schilderen en denken – de naam van de schilder wordt niet vermeld, of anders gezegd: het anekdotische aspect is naar de achtergrond verdwenen: ‘Afzijdig / betrokken / hecht hij het onvoorziene / aan de beschouwing / vast // In elke kwaststreek / vlaagt / het licht  / als van nature // Binnen het ruwe vierkant / het uitzicht op / ontlediging / tijdloos / dichtbij’ (Vertakkingen, 33).

Wie is afzijdig betrokken, de schilder of de dichter? En is het schilderij een beschouwing, is het de schilder die rekening houdt met  het onvoorziene? Of is ‘afzijdig / betrokken’ een verwijzing naar een beschouwer, meer specifiek de dichter? Men mag niet uit het oog verliezen dat Roland Jooris heel veel omgang heeft gehad met schilders en dat hij ook essays over visuele kunst heeft geschreven. De visuele wereld heeft altijd een grote aantrekkingskracht op de dichter gehad, zoals blijkt uit een gedicht zonder titel in de bundel Het museum van de zomer: ‘een roestig blad / tussen kruin / en grond / beneemt elk / vergezicht / één ogenblik / voor de lens / van dit gedicht (Gedichten 1958-78, 84). Opnieuw wordt aanwezigheid met afwezigheid geconfronteerd: een vallend blad verbergt gedurende één ogenblik een vergezicht voor de lens van het gedicht. Zijn en niet-zijn worden op een speelse, toevallige manier tegenover elkaar geplaatst. In dat gedicht gaat het niet alleen om de nauwkeurige registratie van een gemiste visuele kans – want een ogenblik later is het vergezicht (louter visueel) al niet meer hetzelfde vergezicht – het gaat om de wisselwerking tussen de ‘zijnden’ en het ‘zijn’ in Heideggeriaanse zin. De essentie van het vergezicht verandert niet, maar de manier waarop het zicht openbaart of waargenomen wordt, is afhankelijk van een existentiële pas op de plaats.  Ook in de vroegere ‘nieuw-realistische’ gedichten is de denkende dichter manifest aanwezig.

In de latere bundel Bladgrond (2016), is ook een denkende dichter aan het woord: ‘De vragen die men zich stelt / roepen geen antwoorden / op, ze hangen in de / lucht vanzelfsprekend / ze komen telkens / in je verbazing / terecht, ze / bewolken’ (Bladgrond, 58). Vragen roepen nieuwe vragen op die onverwacht het denken binnendringen en soms tot verduistering leiden (‘ze bewolken’). De verwoording is nog steeds heel toegankelijk - er wordt slechts één metafoor gebruikt (lucht) en de versregels zijn in overeenstemming met de grammatica van de spreektaal. Toch is dit realistische gedicht veel abstracter dan dat over het roestige blad dat de kijker en de beschouwer (een fotograaf?) één ogenblik voor schut zet. De woorden vragen en antwoorden zijn begrippen en fungeren alleen al daardoor op een abstracter niveau. Bladgrond wordt afgerond met het gedicht ‘Tijdens’, waarin Roland Jooris een centrale plaats heeft toegekend aan begrippen:

We koesteren het schrapen
het schuren
            het schrijven

In de war liggen de dingen
als tussen gedachten
verschoven
            op hun plaats

Het beschouwelijke
tast steeds dunner naar
vergankelijkheid

Alsof het nooit meer
voorbijgaat
            staat
een getalm voor
de deur (Bladgrond, 59).

Beweging en stilstand botsen hier met elkaar (‘voorbijgaat’ tegenover ‘staat’, ‘liggen’ tegenover ‘verschuiven’, in het gedicht in de verleden tijd en gebruikt als bijwoord), en de begrippen treden absoluut op de voorgrond: ‘gedachten’, ‘beschouwelijke’, ‘vergankelijkheid’, ‘war’, ‘getalm’. Het lijkt erop dat de dichter tegen een onzichtbare hindernis is gebotst: hij wil nog wel schrapen en schrijven, en schuren (en misschien zelfs polijsten) in het besef dat alles op zijn plaats ligt, terwijl de vergankelijkheid steeds duidelijker op de voorgrond treedt. Het lijkt erop dat die vergankelijkheid nooit meer voorbij zal gaan, of talmt ze alleen? Ouder worden roept existentiële vragen op waarop nooit een definitief antwoord kan worden gegeven. Maar de vergankelijkheid is wel essentieel om nieuw leven mogelijk te maken – bladgrond is een onvervangbare voedingsbodem, een tastbare materie van levende dood. Het zijn inzichten die slechts langzaam ontstaan en een steeds abstractere vorm aannemen. Maar in de woorden en het denken van Roland Jooris zijn ze nog altijd toegankelijk.

De dichter staat nu misschien nog weigerachtig tegenover een uitgave van al zijn gepubliceerde gedichten, maar in de toekomst – wanneer het oeuvre ooit afgerond zal zijn – zijn de verzamelde gedichten van Roland Jooris een absolute must. Wie zijn esthetische en filosofische ontdekkingstocht echt wil leren kennen, moet over al de gedichten kunnen beschikken. Hiaten – vooral doelbewust nagestreefde hiaten – vertekenen zijn (voorlopig nog toekomstige) nalatenschap. Door de hiaten wordt de ‘ranke brug van taal tegen vergetelheid’ te zeer versmald, en dat is niet nodig, want Roland Jooris is (en was) een fenomenologisch georiënteerd dichter. Dat blijkt al uit een vroeg gedicht als ‘Klee’ uit de bundel Bluebird (1958), het enige gedicht uit eerste twee bundels dat in Gedichten 1958-78 werd opgenomen. De fenomenologische invalshoek wordt nog duidelijker in het gedicht ‘Lijnen’ uit de bundel Bladstil (1977): ‘Riet zijn / is lichtjes schuin / in de leegte / blijven staan’ (Gedichten 1958-78, 104). Het is een bij uitstek existentieel gedicht dat aan de hand van een zijnde – een fenomeen – naar het zijn peilt. Het gedicht werd wel uit Structuren geweerd.

‘Lijnen’ maakt duidelijk dat het uiterst vereenvoudigde beeld van riet het resultaat is van intentioneel kijken, of zoals Herman de Coninck het in 1971 wat plastischer omschreef: ‘De dichter is een toerist geworden met een fototoestel bij zich. […] Dichten is een kwestie van découpage, het kiezen van de gezichtshoek is enorm belangrijk, en als er dan liefst geen mensen bij te pas komen, blijft het beeld zuiver. Jooris’ gezicht wordt preciezer naarmate zijn gezichtshoek verkleint’ (Literaire minimal art). En precies die verkleining van de gezichtshoek is kenmerkend voor de evolutie van Roland Jooris’ werk. Vanuit een fenomenologische invalshoek mag worden gesteld dat de noësis (de gerichtheid van het bewust zijn op een object: een boom, een bloem, een wolk…) het noëma meer en meer heeft versmald om daardoor dieper door te kunnen dringen tot de kern van het fenomeen.  Het noëma is echter niet het object zelf, maar datgene wat overblijft wanneer men het bestaan van het ding zelf buiten beschouwing laat. Wanneer een gedicht als de verbeelding (het noëma) van een object wordt beschouwd, moet rekening worden gehouden met de begrippen perceptie en verbeelding, waarover Jean-Paul Sartre het volgende heeft geschreven: ‘Dans la perception, l’élément proprement représentatif correspond à une passivité de la conscience. Dans l’image, cet élément, en ce qu’il a de premier et d’incommunicable, est le produit d’une activité consciente, est traversé de part en part d’un courant de volonté créatrice. In s’ensuit nécessairement que l’objet en image n’est jamais rien de plus que la conscience qu’on en a’ (L’imaginaire, 27). Dichten en denken zijn geen synoniemen, maar ze liggen, alleszins in het werk van Jooris in elkaars verlengde.

Het gericht kijken en verwoorden vormen samen een creatief proces en zijn een zingevende uiting van het bewustzijn, ‘waarin als correlaat [het] noëma tevoorschijn komt’ (Oosthoek encyclopie). De Conincks terloopse bemerking dat Roland Jooris’ beelden vooral zuiver zijn wanneer er geen mensen bij te pas komen, is geen gratuite stelling. Maurice Merleau-Ponty heeft er immers op gewezen dat sommige fenomenen niet in termen van een correlatie kunnen worden beschreven, en dat geldt in de eerste plaats voor het lichaam dat zowel als een object als een subject kan worden beschouwd. Merleau-Ponty ging uit van een ‘zingevende lichamelijkheid’ en hij had het steeds over het ‘lichaam-subject’ (De wijsbegeerte van Merleau-Ponty, 17, 25 e.v.) Het ‘lichaam-subject’ van de dichter Roland Jooris heeft altijd de fenomenen in zich opgenomen, en het verschil tussen de vroege poëzie en de latere gedichten van Roland Jooris is beperkt, in die zin dat de existentiële aspecten van het correlaat nu meer aandacht krijgen dan de essentiële. Maar, nogmaals, dat is geen reden om de vroege gedichten naar de vergeethoek te verbannen, vooral ook wanneer men rekening houdt met het gegeven dat een gedicht een ‘beeld’ is ‘waarin’ een dichter zijn eigen zijnservaring en de wereld verstaat, in de zin die de Duitse filosoof Wilhelm Dilthey (1833-1911) aan het begrip ‘Verstehen’ gegeven heeft. In die context is het gedicht ‘Lijnen’ een oerbeeld dat niet mag uitgewist worden. Door zich het beeld toe te eigenen, er in door te dringen en het te verstaan ‘in het beeld’, ontstaat een gesprekssituatie waarin dichten en denken samenvallen. ‘In het beeld’ vindt de door Hans-Georg Gadamer (1900 – 2002) geanalyseerde ‘horizonversmelting’ van het primaire verstaan van de dichter met het secundaire verstaan van de lezer plaats (Lexicon van literaire termen, 209-210: De leer van het interpreteren), die de  historische horizon – die van het eerste beeld – opheft: ‘Im Vollzug des Verstehens geschieht eine wirkliche Horizontverschmelzung, die mit dem Entwurf des historischen Horizontes zugleich dessen Aufhebung vollbringt’ (Wahrheit und Methode, 383).  De leeservaring is een secundaire vorm van verstaan ‘in’ het opgenomen beeld, niet door het beeld: ‘La compréhension se réalise en image mais non pas par l’image’ (L’imaginaire, 136). De secundaire vorm van verstaan wordt vaak het gemakkelijkst bereikt ‘in’ de vroegere gedichten, vooral omdat de beelden compacter zijn dan in veel van de latere gedichten. Als lezer en liefhebber van Roland Jooris’ poëzie en bescheiden vertegenwoordiger van het dialogisch denken pleit ik dan ook hartstochtelijk voor een totaalbeeld, anders gezegd: de uitgave van de verzamelde gedichten om lezers in staat te stellen gebruik te maken van de inzichten die verbonden zijn aan het begrip hermeneutische cirkel, om de dialoog in stand te houden, en om de gedichten te doen herleven, zoals Martin Heidegger dat heeft gedaan met het werk van Friedrich Hölderlin (1770-1843): ‘Hölderlins denkende Dichtung hat diesen Bereich des dichtenden Denkens mitgeprägt’ (Holzwege, 252).

 

© Romain John van de Maele

Literatuur:

. Alleene Carlos (1983) Roland Jooris. Creatief bezig zijn is de dood uitstellen, Spectator, 5 februari 1983, 62-66.

. Deflo Lionel (1972) Nieuw-realistische poëzie in Vlaanderen. Brugge: Orion-Desclée de Brouwer.

. De Concick Herman (1971). Literaire minimal art, De Standaard, 29 oktober 1971.

. Deleu Jozef (2019) Ondoorgrond. Gent: PoëzieCentrum.

. De Strycker Carl (2014) Een beeldhouwer van taal. Over Sculpturen van Roland Jooris. In: Sculpturen, 5-15.

. Gadamer Hans-Georg (1990⁶) Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen Hermeneutik. Tübingen: Mohr Siebeck Verlag.

. Heidegger Martin (1977) Holzwege. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann (Gesamtausgabe, Band 5).

. Jansen Corine (2022) De leer van het interpreteren, https://corinejansen.com/2022/10/08/in-terpreteren/

. Jansen Thijs (1991) Het project van de moderne hermeneutiek. In: Peter Zeeman, red. Literatuur en context. Een inleiding in de literatuurwetenschap. Nijmegen / Heerlen: SUN / OU, 202-251.

. Jooris Roland (1978) Gedichten 1958-78. Antwerpen: Uitgeverij Lotus.

. Jooris Roland (2008) De contouren van het verstrijken. Amsterdam / Antwerpen: Em. Querido’s Uitgeverij BV.

. Jooris Roland (2014) Sculpturen. Een keuze uit het werk. Gent: Poëzie Centrum (met een inleidend essay door Carl de Strycker).

. Jooris Roland (2016) Bladgrond. Amsterdam / Antwerpen: Em. Querido’s Uitgeverij BV.

. Jooris Roland (2021) Vertakkingen. Amsterdam / Antwerpen: Em. Querido’s Uitgeverij BV.

. Kwant Remigius Cornelis (1968²) De wijsbegeerte van Merleau-Ponty. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum N.V. (Aula-boeken).

. Oosthoek Encylcopedie, (https://www.ensie.nl/oosthoek/noesis).

. Sartre Jean-Paul (1949¹⁵) L’imaginaire. Psychologie phénoménologique de l’imagination. Paris: Libraire Gallimard.

. Pöggeler Otto (1969) Martin Heidegger. De weg van zijn denken. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum N.V. (Aula-boeken).

. Van der Horst Anne (2014) ‘Tussen twee oneindigheden, het gedicht’ De Celan-lezingen van Hans-Georg Gadamer en Jacques Derrida. Leiden: Universiteit Leiden. Instituut voor Wijsbegeerte (masterscriptie).

. Van Gorp Hendrik, Delabastita Dirk, Ghesquire Rita (2007⁸) Lexicon van literaire termen. Mechelen: Wolters Plantyn.

 

 Roland Jooris bij Poëzie Centraal