Voor de Poëzierapport-site die onder leiding van Philip Hoorne van 2004 tot 2011 meer dan 300 poëzierecensies bij elkaar bracht, schreef Digther-redacteur Alain Delmotte in het jaar 2010 een recensie over de bundel Victoria van F. Starik. Bij wijze van hommage aan de bevlogen en persoonlijke dichter die Frank Starik bij leven was, publiceren we hier nog 's de integrale tekst van de recensie.
Het enige dat echt van ons is – Alain Delmotte
Over Victoria van F. Starik
Onlangs werd Frank Starik benoemd tot stadsdichter van Amsterdam. Meer dan die benoeming verbaasde me vooral het feit dat hij niet eerder tot stadsdichter was verkozen: het lijkt in het geval van Starik zo vanzelfsprekend, zo consequent sprekend. Eerder werd hij namelijk al i.v.m met zijn ‘eenzame uitvaarten’ als ‘de burgemeester van de achterkant van Amsterdam’ omschreven. In zijn nu officiële functie van Amsterdams stadsdichter volgt hij Adriaan Jaeggi, Robert Anker en Mustafa Stitou op. Stariks veelzijdigheid garandeert een frisse, misschien wel vernieuwende kijk op het stadsdichtersschap.
Met Starik halen de Amsterdammers niet meteen een lieflijke dichter in huis maar eerder iemand van het schielijke-oplichters-type. Starik kan inderdaad wel eens uit een narrige en grimmige hoek komen. Kan zo iemand een stad sieren? Amsterdam kan wel een stootje aan, dacht ik zo. Ik hoop van deze ‘gastspeler’ op niet minder dan brio.
Deze benoeming bracht me er alvast toe zijn laatste bundel ‘Victoria’ - die toch al weer een tijd geleden uitkwam - opnieuw ter hand te nemen. Wat ik in eerste instantie van Starik verwacht, krijg ik in de bundel ruimschoots aangeboden. Met name: geen omhaal maar goed gebekte, taaie gedichten. Gaandeweg de bundel raap je dergelijke gedichten op. En er is voor ieders literaire smaak wat. Er zijn erg pakkende gedichten bij. Blader maar.
Ik geef een voorbeeld aan. Een gedicht dat ik in mijn lectuur als erg allegorisch ervaar. Het zou trouwens al een ‘stadsgedicht’ kunnen zijn.
WIJ SPREEUWEN
November. Zes uur, halfzeven. Tegen het schemeren.
De hele dag gezocht naar hamburgers, friet, larven
van de langpootmug. Losse clubjes wolken samen
om te slapen rond het Centraal Station.
Dak, boom, lijst. Duizenden zielen dansen
in het laatste licht, stijgen op en dalen weer, zwenken,
zweven in een nergens genoteerde choreografie.
Goede slaapplaatsen worden generatie op generatie
doorgegeven. Hier op deze richel,
heeft iedereen zijn vaste plek.
Zie dan ook de mensen in de aankomsthal
bij het verlaten van de laatste trein, haastig
Op weg naar het eigen bed, gebukt, diep
Over zichzelf gebogen, tegen het eigen leven
botsend, ver van elkaar gelegen, later.
Laat zij aan zij de hardste gebouwen beven,
Doe daken trillen,maakt het omlijnde zachter.
Een boom vliegt op en blijft toch achter.
Noem het God. Het individu opgelost
In een groter genot, nergens om, waarom
Slepen zij een koffer mee, waarom dansen zij niet?
‘Raar spul, eigenlijk, verdriet.’ Starik omschrijft in het nawoord zijn bundel als een ‘geestelijk verzorgingshuis’, een poëtische E.R. Een tehuis waarin de ironie als hoofdgeneesheer fungeert. Hoe zouden deze verzen eruitzien zonder ironie? Als een hoopje pathos, een taalmassa dat als oprechtheid zou doorgaan? Dus niet. Liever niet. Intelligent en lucide tempert de ironie de grote gevoelens en thema’s (die Starik zelf aangeeft als zijnde ’Liefde, Tijd, Dood’. Thema’s die overigens onverbiddelijk aan elkaar zijn geknoopt). De ironie tempert eveneens elke vorm van verheven, profetische taal – een dubbelzinnig, soms elliptisch taalgebruik vloeit eruit voort.
De humor bestaat vaak uit understatement. De ellipsen beklemtonen het laconieke. Het laconieke resulteert dan weer in een effect van ‘stunteligheid’. Existentiële stunteligheid, welteverstaan. Zich niet goed weten te gedragen in het bestaan: er is weinig tijd overigens om uit te maken hoe we ons eigenlijk zouden moeten gedragen (alsof daar een vademecum zou voor bestaan, neen natuurlijk niet, we improviseren naar vermogen, we doen maar wat aan). Want het bestaan – titktak, tiktak - heeft haast. Grote haast. En heeft honger naar vrijblijvendheid. Grote honger. Op zo’n wijze lees ik graag Starik. Hij schrijft: ‘Alles wordt eens afgedankt – en ondertussen.’ Ja, ondertussen, het is dat pijnlijke ‘ondertussen’ waarmee het bestaan ons in zijn dwaasheid domineert – want het bestaan is dwaas en maakt dwaas – vraag me niet om het te bewijzen, het bewijst zichzelf. We leven in de gleuven van de tijd, we missen constant dingen en maken daar dan gedichten mee. Raar spul, poëzie. Dat Starik ons dit met bitsige scherts (die vaak zo snijdt dat het niet meer grappig is) probeert aan te praten, daar hou ik van. Het gedicht ‘Volgende keer’ illustreert een beetje de existentiële dingen die ik hier probeerde te parafraseren. Het gedicht brengt me een uitspraak van Richard Minne in herinnering: ‘Ik ben geboren. Een tweede maal moeten ze ’t me niet meer lappen.’ (Minne bij wie ik toch wel enige verwantschap met Starik zie, tot in de eenzame uitvaart toe. Uit ‘Afscheid van Pijper, commis-voyageur: ‘Gij wont de eerste manche; / de tweede, Pijper, won de dood’)
Als ik in een volgend leven terugkom, graag zonder
mondkapjes, plastic handschoenen, graag geen
verpleegsters met een mutsje op, leggende infusen
aan ziekenhuisbedden, graag zonder ziekenhuizen
in het algemeen, helemaal geen. Als ik in een volgend leven
terugkom, graag, laten we dan in ieder geval een paar
dingen afspreken: geen verrassingen meer, laat ons
de volgende keer allemaal tegelijk het pand verlaten
niet dat telkens zomaar iemand, terwijl we staan
te praten, ertussenuit wordt gehaald, midden in een gesprek
vertrekt, alsof er een mobiel afgaat – die neem je even niet op.
Dat er ergens iemand aan je denkt. Worstelt met een vraag alsof
Jij daarop een antwoord weet. Dat dus allemaal graag niet nog
een keer. Mobieltjes uit. Mondkappen af. Zo niet meer. Stop.
Een verzorgingshuis. Ziekenhuizen, wachtzalen, auscultaties, diagnoses: ze spelen een rol in deze bundel. De mens als ziektebeeld, zoals onder meer de twingste-eeuwse moralist Emil Cioran ons de mens kennen liet. Wordt het pessimisme even consequent als bij Cioran doorgetrokken? Bij de derde en laatste cyclus van de bundel prijkt een overigens prachtig citaat van Cioran. ‘Indien alles wat ik aanraakte treurig werd, indien een vluchtige blik op de hemel, deze al de kleur van het leed gaf, indien er om mij heen geen oog droog bleef, indien ik over de boulevards liep alsof ik over gloeiende kolen ging en de zon tegelijkertijd de schaduw van mijn passen indronk om zich aan smart te bezatten, dan zou ik het recht hebben het leven fier te bejegenen, het nog tot het mijne uit te roepen.’ Het weze de lezer tot troost: de misantropische lijn die Cioran tot een quasi catastrofale verloochening van mens en wereld aanzet (een keuze die mij op weeë momenten niet onverdienstelijk lijkt), trekt Starik niet door. Er spreekt uit deze gedichten niet alleen een grote sympathie voor de underdog (wat voor hand liggend is) en voor de spreeuwen maar ook en misschien vooral voor ‘de drom der namelozen’. Je kent ze wel: die met hun klein leed, hun nooit uitgesproken erg alledaagse en gelaten geworden bedruktheid. In het volle besef dat hij als dichter (de dichter die Starik omschrijft als ‘een leeg vlak tussen twee woorden’) zelf tot die drom behoort. De dichter is ook maar een medemens. Een medeplichtige aan en van de nameloosheid. Zo sympathiseert hij bijvoorbeeld met een werkster, een pendelaar, een palliatief verpleegster, een kankerpatiënt, een doe-het-zelver, een man met stinkende kousen aan: onze eenzaamheid, het enige dat echt / van ons is, van ons samen, van onszelf.
Explicieter dan in ‘Songloed’, merk ik dat de bundel bedacht is samengesteld. Gestructureerd. Gecomponeerd. De gedichten worden onderling verbonden via allerlei motieven, verhalen, richtingen. Eén van die motieven is de terugkerende, als vervreemding aandoende fascinatie voor gebruiksvoorwerpen. Maar het meest opvallende motief is uiteraard het Victoria-motief. Dit motief zou voor – naar wat Starik in zijn nawoord noemt - de ‘trouwe lezer’ een link leggen naar Stariks roman ‘De gastspeler’. Hiermee trekt Starik zijn eigen schrijverschap en kunstenaarschap open: het lijkt zich tot een geheel te kristalliseren, tot een en dezelfde, wijdlopige daad. De dichter, de stadsdichter, de romanschrijver, de weblogger, de publieke figuur, de performer, de zanger, de beeldend kunstenaar, de bedenker van de poule des doods en wat nog meer: in hoeverre kan je die in de lectuur van zijn poëzie nog uit elkaar gaan koppelen? Hoe erg is het om dat niet te doen? Helemaal niet erg! Tekst is tekst, jazeker. Maar, zoals ik al elders noteerde, Starik is Starik . Meer dan ooit.
Voor wie of voor wat Victoria staat, blijft lekker onduidelijk, opzettelijk vaag. Een personage? Een fantasma? Een allegorie? Een figuur, in retorische zin? Een pesterijtje? Zomaar een woordspeling? Of , met grotere kans, een chimère? (chimères - ook wel één van die dingen die echt van ons zijn, van onszelf, uit onszelf.) In een recent gedicht waar het in een context over een dansvoorstelling van Pina Bausch gaat, schrijft Starik: ‘Geen idee wat het betekende // maar het ontroerde diep.’ Victoria lijkt wel een soort Nadja, uit het gelijknamige boek van André Breton. Onwezenlijk, onvatbaar, even ontroerend en triest makend.
Uit hetzelfde surrealistisch geschrift vang ik het volgende, beroemd geworden zinnetje van Breton op. ‘La vie est autre que ce qu’on écrit’. Het leven is anders dan wat men schrijft. Zo ook is ‘Victoria’, bundel en chimère, meer dan wat ik er hier over kan schrijven.
Ik kende haar al toen ik haar tegenkwam
Ze had mijn hart al in haar hand voordat
Mijn hart gestolen was. Ze kwam eenvoudig
Naast me staan en zei nu laat ik je dus
Nooit meer gaan. Naar jou heb ik gezocht.
Zij was daar heel zeker van. Ik vroeg
Ga mee ik moet een stapelbed ophalen de tram
Kan er niet langs zolang dat ding daar staat
We renden en we renden langs de markt
Waar alle flessen waren de remise met
Het dubbelbed eraan de straat langs eindeloze
Trapportalen ik moest alles wat een huis
Een huis maakt eerste verzamelen echt
Overal vandaan. Te zwaar beladen kwamen
We eindelijk thuis. Ze belde aan. Ik kon niet
Opendoen. Ik moet nog altijd buiten bij haar staan.
© Alain Delmotte
Victoria – F. Starik, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2009, ISBN 978 90 468 0682 1
Extern:
Amsterdamse 'uitvaartdichter' F. Starik (59) overleden
Bericht in de Volkskrant
Tzum-bericht
Wikipedia-bladzijde F. Starik
F.Starik op de nacht van de poëzie 2016 (YouTube)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten